लोक सेवाका गुरु : लोकसेवा पढ्ने मन्त्र

चुडामणि शर्मा,

शान्तराज सुवेदी र हरि बस्याल एक समय निकै चर्चामा थिए । शर्माले लोक सेवा परीक्षामा एकैपटकमा सात ठाउँबाट नाम निकाल्दा उनका साथी सुवेदी र बस्यालले पाँच–पाँच ठाउँबाट नाम निकाले । विद्यार्थीका लागि उनीहरू 'आइडियल' नै थिए । २०५८ सालतिर यी तीन आइडियललाई लोक सेवामा रुचि राख्नेहरूले टाइटल दिएका थिए– लोक सेवा वर्ष पुरुषहरू । गृह मन्त्रालयका सहसचिव चुडामणि शर्माका लागि दिइएको यो टाइटल निक्कै फाप्यो । लोक सेवामा उनले पुर्‍याएको योगदान र सफलताले यो पुष्टि गरिसकेको छ । जुन परीक्षा दियो त्यसमै नाम निस्किन्थ्यो । उनी सधैं उत्तीर्णको टप लिस्टमा पर्थे । सुवेदी अहिले अर्थ सचिव र बस्याल ल्हासा महामाणिज्य दूत छन् ।

लोक सेवाका विद्यार्थीबीच प्रख्यात शर्माले अहिलेसम्म ४१ किताब लेखिसकेका छन् । अरू केही पाइप लाइनमा रहेको उनी बताउँछन् ।

२०२६ सालमा स्याङ्जामा जन्मेका शर्माले २०४३ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गरेपछि पृथ्वीनाराणण क्याम्पस पोखरा पढ्दै गर्दामात्रै लोक सेवा भन्ने शब्द सुनेका थिए । उनका साथी रमेश ढकाल मुखियाको जागिरे । त्यही बेला उनले शर्मालाई भने 'सह–लेखापाल खुलेको छ रे, फर्म भर्ने होइन ?'

अहिले महालेखाको निर्देशक रहेका ढकालसँग लागेर उनले आईकम दोस्रो वर्ष पढ्दै गर्दा सह–लेखपालमा फर्म भरे र परीक्षा दिए ।

क्याम्पसको पढाइ सकेर शर्मा स्याङ्जास्थित घरमा त्यत्तिकै बसिरहेका थिए । त्यस बेलै हुलाकबाट उनको नाममा आएको एउटा खामले उनको भविष्यको नयाँ ढोका खोलिदियो । चिठीमा लेखिएको थियो– 'तपाईंले दिनुभएको लिखित परीक्षामा उत्तीण हुनुभएको छ । अब अन्तर्वार्ताको लागि आउनुहोला ।'

उनी अन्तर्वार्ताका लागि पोखरा हान्निए । १३–१४ सय जनाबीचको प्रतिस्पर्धामा नाम निकाल्दै २०४५ सालमा सह–लेखापाल भई उनी लमजुङबाट सरकारी सेवामा प्रवेश गरे ।

जागिरमा छिरेपछि नियमित अध्ययनमा भने समस्या भयो । उनी प्राइभेट भर्ना भए । उनले बिकमसँगै बिए, बिएड र बिएमा अंग्रेजी विषय लिएर प्राइभेटमा पढे । आफ्नो अध्ययनलाई निरन्तरता दिइरहे ।

स्नातक उत्तीर्ण भएपछि उनी अफिसर (अधिकृत)को तयारीमा लागे । प्रशासन, राजस्व, बैंक, प्रहरी, हुलाक, जहाँ आवेदन खुल्छ त्यहीँ फारम भर्न पुगिहाल्थे । उनको लक्ष्य थियो– राम्रो सरकारी जागिर खानु । उनी भन्छन्, 'म सफलता नपाउन्जेल लागिरहेँ ।'

२०५० सालमा दिएको अफिसरको रिजल्ट २०५१ सालमा आयो । ४९ जना अधिकृत मागिएकोमा उनले चौथो नम्बरमा नाम निकाले । काठमाडौंमा भएको अन्तर्वार्तामा सफल भएपछि उनी प्रशासनतर्फ अधिकृत भई पोखरा पोस्टिङ भए । त्यस बेला उनले अन्य परीक्षामा पनि नाम निकालेका थिए । तर उनको रोजाइमा प्रशासन नै प¥यो । शाखा अधिकृतका रूपमा उनी विभिन्न जिल्ला पुगे । यो कार्य २०५८ सालसम्म रह्यो ।

२०५८ सालमा उप–सचिवमा आन्तरिक र खुला विज्ञापन खुल्यो । उनी किन पछि हट्थे । प्रतिस्पर्धामा उत्रिए । उनै तीनभाइ सुवेदी, बस्याल र शर्माकै नाम निस्कियो । उनीहरूले प्रशासन र राजस्वमा खुला र आन्तरिकमा धेरै ठाउँबाट एकैपटक परीक्षा दिए । 'त्यो बेला मैले सात ठाउँबाट निकाल्दा सुवेदी र बस्यालले पाँच–पाँच ठाउँबाट निकाल्नुभएको थियो,' शर्माले साथीहरूलाई सम्झँदै भने ।

शर्मालाई अरूले सुनाउँथे, 'जताततै तिमीहरूको मात्र नाम छ । तिमीहरू लोक सेवा वर्ष पुरुष नै भयौं ।' लोक सेवाको बुलेटिन होस् वा गोरखापत्रको विज्ञापनमा यी तीन होनाहारको नाम कहिल्यै छुटेन । आवेदन माग गरिएको हरेक सरकारी कोटाका लागि परीक्षा दिन्थे र सबैमा नाम पनि निकाल्थे ।

पछि राजस्वमा एक सिटको लागि खुला प्रतिस्पर्धा भयो । धेरैको प्रतिस्पर्धामा यी तीनले नाम निकाले । अन्तर्वार्तामा शर्माले नाम निकाले । त्यसपछि उनले अर्थ मन्त्रालय हुँदै विभिन्न निकायमा राजस्वको उप–सचिव भई सेवा गरे ।

त्यसपछि उनले कहिल्यै पनि पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन । उनको सफलता यतिमै सीमित भएन । सफलताको सोपानमा उनी चढिरहे । २०६४ मा एक नम्बरमा सह–सचिवको नाम निकालेका उनी सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, अर्थ, महालेखा नियन्त्रण कार्यालय, गृह मन्त्रालयका साथै सुनसरी, ललितपुर र काठमाडौंको प्रमुख जिल्ला अधिकारी हुँदै अहिले गृह मन्त्रालयको सह–सचिवमा कार्यरत छन् । आफ्नै कार्यलयमा गफिँदै उनले भने, 'म यहाँसम्म आइपुग्छु भन्ने लागेको थिएन । अध्ययनप्रतिको लगावले नै मलाई यहाँ ल्याइपु¥याएको हो ।'

लोक सेवा पढ्ने मन्त्र

सेभेन 'सी' ( Seven 'C')

लोक सेवा पढ्न सुरु गर्दा 'सेभेन सी'लाई आधार बनाएर अध्ययन गर्नुपर्छ । यो जुन तहको भए पनि, वस्तुगत वा विषयगत जे भए पनि यही सुत्र प्रयोग गर्नुपर्छ ।

कन्टेन्ट (Content) कन्टेन्ट भनेको पाठ्क्रम हो । पाठ्यक्रममा के–के विषयवस्तु पढ्नुपर्छ, त्यसभित्र कस्ता प्रश्न सोधिन्छ; वस्तुगत, विषयगतलाई ख्याल गर्दै कन्टेन्ट ओरेन्टेन्ड भएर गहिराइसम्म जानुपर्छ ।

कन्सेप्ट (Concept) कन्टेन्ट थाहा भएपछि यसमा रहेका विषयवस्तुको अर्थ के हो ? परिभाषा के हो ? यसको सुरुवात कसरी भयो ? रिभोलुसन कसरी भयो ? त्यसका आयाम के–के हुन् ? थाहा पाउनुपर्छ ।

कोर (core) कुनै पनि विषयवस्तु पढेपछि यसको मुख्य तत्व के हो भन्ने जान्न जरुरी छ । जुनसुकै विषयमा मियो के हो ? त्यसलाई थाहा पाउनुपर्छ । कोर कुरा थाहा पाइयो भने बढाउने, घटाउने आफ्नै हातमा हुन्छ ।

कभरेज (Coverage) हामीले जुन विषय पढ्छौं त्यसका विषेशता के–के हुन्, सिद्धान्त नीति, सांगठानिक व्यवस्था, कानुनी व्यवस्थाजस्ता अनेक दायरा हुन सक्छन् । पढिरहेको विषयले कुन–कुन क्षेत्र ओगट्छ, त्यो थाहा पाउन जरुरी छ । धेरै आयाम, प्रकार, प्रकारमा भिन्नता हुन्छन् । ती थाहा पाउनुपर्छ । परीक्षामा सोधिएका प्रश्न पाठ्यक्रमअनुसार नै आउने हुन् । पाठ्यक्रबाहिरबाट आउँछ भन्ने होइन ।

कन्टेक्ट्स (Context) यसको अर्थ समय–सन्दर्भ हो । जुन विषय छ, त्यो विषयको अहिलेको अवस्था के हो ? आजको इस्यु के हो ? यस्ता कुरा पाठ्यक्रममा हुँदैनन् । आफूलाई बलियो गरी उभ्याउन वर्तमान अवस्थाबारे पनि जानकार भइरहनुपर्छ । जस्तैः निजामती सेवा पढ्यौं भने ग्लोबलाइजेसनमा निजामती, समावेशीमा निजामती सेवा, निजामती सेवा र इ–गभर्नेसन, निजामती सेवा र अन्य सेवाजस्ता विषय हेर्नुपर्छ । आफ्नो मुलुको सन्दर्भमा मात्र होइन कि, विश्व परिवेशलाई नै केन्द्रमा राखेर अध्ययन गर्नुपर्छ ।

कमेन्ट (Comment) सबै विषयवस्तु पढिसकेपछि विद्यार्थी आफैंले त्यो विषयलाई केलाउन जान्नुपर्छ । आफैं विश्लेषण गर्न सक्नुपर्छ । समस्या, चुनौती, कमजोरी पक्ष, बलियो पक्षजस्ता कुरा सांगोपांगो केलाउन जान्नुपर्छ । सैद्धान्तिक, व्यावहारिक पक्षमा पनि अभ्यास गरिरहनुपर्छ । सम्भावनाका कुरा नियाल्नुपर्छ । विषयगत सन्दर्भमा कमेन्ट धेरै महŒवपूर्ण कुरा हो ।

कन्क्लुजन (Conclusion) यी सबै भएपछि विषयवस्तुको सार के हो भन्ने कुरा थाहा पाउन जरुरी छ । विषयवस्तुको गुदीबारे पत्ता लगाउन सक्नुपर्छ । समस्या थाहा पाइयो तर अब समाधानका उपाय के हुन सक्छन् ? निष्कर्षमा लाग्नुपर्छ । सकारात्मक सोच राखी फोहोरलाई मोहरमा लैजानुपर्छ । समस्या होइन समाधान देख्न सक्नुपर्छ । कमजोरीलाई सबल पक्षमा लैजाने कोसिस गर्नुपर्छ । चुनौतीलाई अवसरमा ढालेर हेर्न सक्नुपर्छ । अबको समाधान या बाटो यो हुनुपर्छ भनेर भन्न सक्नुपर्छ ।

फ्रेस स्टार्ट अध्ययन गर्न सुरु गर्दा फ्रेस स्टार्टलाई अवलम्बन गर्नुपर्छ ।

फर्ट स्टार्ट (एफ) : फर्ट स्टार्ट भनेको पढ्न सुरु गर्नुपर्छ भन्नेमात्र होइन । पढ्न सुरु गर्दा नयाँ शैली र नवीनतम तरिकाबाट पढ्नुपर्छ भन्ने हो । नयाँ सन्दर्भ र नयाँ विधिबाट अघि बढ्ने हो । चल्तीको नयाँ शैली के छ त्यसलाई पछ्याउने ।

रुटिन स्टार्ट (आर):

जहिले पनि योजनाबद्ध हिसाबले जानुपर्छ । रुटिन बनाएर पढ्नुपर्छ । समय छ र पाठ्यक्रम हेरेर त्यसअनुरूप योजनाबद्ध हिसाबले जानुपर्छ । जटिल विषयलाई धेरै समय दिने, कतिपय कुरालाई समूहमा पढ्ने गर्नुपर्छ ।

स्पेसिफिक स्टार्ट (ई):

कुनै पनि विषयवस्तु पढ्दा साझा विषयलाई जहिले पनि घोकिरहनुपर्दैन । एकचोटि पढेपछि जता पनि काम लाग्छ । जस्तैः सामान्य ज्ञान पढियो भने खरिदार, सुब्बा, अधिकृत जता पनि काम लाग्छ । साझा कुरालाई एकपटक अध्ययन गर्ने र मुख्य विषयलाई विशेष ध्यान दिने गर्नुपर्छ ।

होलिस्टिक स्टार्ट (एच):

एक–एक टपिक पढिसकेपछि सबै विषयवस्तुलाई समेटेर जानुपर्छ । साझा कुरालाई एकातिर र स्पेसिफिक कुरालाई एकातिर राखेर हेर्नुपर्छ । सबै विषयलाई एकैपटक हेर्दा कति सकिन्छ आफैं जाँच्नुपर्छ ।

वस्तुगत

वस्तुगत प्रश्नको तयारी गर्दा कुनै कुरा नछुटुन्, कुनै पनि नदोहोरिऊन् भन्ने सुत्र प्रयोग गर्नुपर्छ । कसैले पनि सबै कुरा जानेको हुँदैन । लोक सेवाले त्यस्तो खोजेको पनि हुँदैन । त्यसैले 'लेस इन अल' मा ध्यान दिनुपर्छ । अर्थात् सबै विषयमा थोरै–थोरै जानेको हुनैपर्छ । जस्तैः विश्वको भूगोलबाट पाँच प्रश्न आउँछ भने ब्रह्मान्ड नै जान्न सकिँदैन । मुख्य कुरालाई छान्न सक्नुपर्छ । कोर्स धेरै छ भनेर आत्तिनु हुँदैन।

वैकल्पिक विषयवस्तुमा तीन 'अ' लाई ध्यान दिएर पढ्नुपर्छ । यो सुत्र नै सबै होइन तर अध्ययनको आधारचाहिँ हो ।

अघिको– सुरुमा कस्तो थियो ? जस्तो कि, विश्वमा पहिलो र नेपालमा पहिलो थाहा पाउने ।

अहिलेको– अहिले कस्तो छ ? अन्तिम को ? अन्तिम अवस्था के छ थाहा पाउने ।

अद्वितीय– बीचमा कस्तो भयो ? बीचमा के–के भयो । सामान्य थाहा पाउने ।

समसामयिक विषयलाई अलि बढी फोकस गर्ने । इतिहासका विषयवस्तुलाई हेर्ने । युनिक कुरा, आइक्युका कुरा थाहा पाउने। पढेर मात्र पनि हुँदैन । एक विधिसम्मत भाँतीका हिसाबले पढ्नुपर्छ । सम्झने हिसाबले पढ्नुपर्छ ।

विषयगत

विषयगत प्रश्नको तयारी गर्दा 'सेभेन सी'लाई नै केन्द्रविन्दु बनाएर पढ्ने हो । विषयको अर्थ के हो ? कसरी परिभाषित गरिएको छ ? आयाम के–के छन् ? आरम्भ कसरी भयो ? अहिले त्यसका दायरा के कति छन् ? अहिलेको अवस्था के हो ? त्यसमा कमी–कमजोरी के छन् ? त्यसमा सुधार गर्नुपर्ने कुरा के छ ? माटोमोटी यही परिवेशमा विषयगत विषयलाई अध्ययन गर्नुपर्छ ।

जहिले पनि मौलिकपनलाई प्राथमिकता दिइएको हुन्छ । सिलसिलेबार तरिकाले आफ्नै शैलीमा उत्तर दिन सक्नुपर्छ ।

गतिलो लेखका लागि 'सेभेन एस' अपनाउनुपर्छ । Seven 'S' स्टक्चर (structure) छोटो वा लामो उत्तर लेख्दा दायाँ–बायाँ मार्जिन छोड्ने, राम्रो शीर्षक राख्ने, सब टाइटल राख्ने, प्याराफ्रेज गर्ने, बुलेटमा राख्ने ।

स्टार्ट (Start) लेखको सुरुवात राम्रो हुनुपर्छ । जर्नालिस्टिक तरिकाबाट, सुरुवातमा मुख्य कुरा लेख्ने गर्नुपर्छ । फस्र्ट इम्प्रेसन राम्रो हुनुपर्छ। यो कुरा पढ्ने बेलामै ध्यान दिनुपर्छ।

स्टाइल (Style) लेखमा विभिन्न स्टाइल प्रयोग गर्नुपर्छ । जस्तैः बुलेट राख्द सफा र आकर्षक देखिन्छ । राम्रा अक्षर र शुद्धता त हुनैपर्‍यो ।

स्टाटेजी (Strategy)

प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षा भएकाले केही स्टाटेजी पनि अपनाउनुपर्छ । जानकारीलाई बक्समा राख्ने, विभिन्न चित्र, ग्राफ बनाउने, कहिलेकाहीँ जार्गन, फ्रेजहरूलाई प्रयोग गर्ने । हाइलाइट गर्ने । लेख पनि एक किसिमको फेसन नै हो । ढाँचा मिलाएर लेख्नुपर्छ ।

स्कोप (Scope) प्रश्नमा स्कोप लुकेको हुन्छ । प्रश्नमा के लुकेको छ त्यो थाहा पाउनुपर्छ । जस्तैः नेपालमा पत्रकारिता क्षेत्रलाई प्रभावकारी बनाउन के गर्नुपर्ला ? भन्ने प्रश्नमा अहिले पत्रकारितामा प्रभावकारिता छैन र यसलाई अझ प्रभावकारी कसरी बनाउन सकिन्छ भन्ने स्कोप लुकेको छ । हामीले जानेकै स्कोप होइन मागेको स्कोप दिन साइज (Size) साइज भनेको प्रश्नको उत्तर कति लेख्ने भन्ने हो । दिएको समयभित्र अंकभारका आधारमा प्रश्नको उत्तरको साइज हुुनुपर्छ । थोरै अंकलाई धेरै, धेरै अंकलाई थोरै लेखेर हुँदैन।

स्ट्रन्थ (Strength) लेख आशावादी हुनुपर्छ । एक्टिभभन्दा पेसिभ भ्वाइस हुनुपर्छ । अप्रत्यक्ष रूपमा बौद्धिक एप्रोज हुनुपर्छ । सकारात्मक निष्कर्ष दिनुपर्छ । तर जे जस्ता सिद्धान्त भए पनि पौडी खेल्न आफैं पोखरीमा हाम फाल्नुपर्छ।

www.loksewasahayogi